Od kiedy usłyszałam o nowej książce, która ukazała się nakładem wydawnictwa Universitas, dotyczyła świata sztuki i nosiła dość oryginalny tytuł: Seksualność Chrystusa. Zapomniany temat sztuki renesansowej, bardzo chciałam ją przeczytać. Za przygotowanie książki odpowiada amerykański historyk sztuki Leo Steinberg (1920 -2011), który we wspomnianej pozycji podkreślił, że temat jest szeroki, do końca niezbadany, a uwagi, jakie sformował ma charakter domysłów, hipotez i reprezentują jego punkt widzenia. Złożyły się natomiast na nią dość sporych rozmiarów esej noszący ten sam tytuł, co książka, oraz podobnych rozmiarów rozdziały Ekskursy i Retrospekcja. Całość opatrzona została oczywiście bibliografią, bibliografią wykorzystanych polskich tłumaczeń (co z pewnością zadowoli polskiego czytelnika), spisem ilustracji, indeksem nazwisk, a dodatkowo we wszystkich tekstach znajdziemy przypisy. Jeżeli chodzi o budowę książki, dodać od razu tu należy, że w książce znajdziemy bogaty materiał ikonograficzny i choć to fotografie czarno – białe, to jednak bez nich nie można byłoby do końca zrozumieć tej książki. Oprawa graficzna z pewnością jest satysfakcjonująca.
Leo Steinberg w eseju postawił
przed sobą trzy zadania. Po pierwsze,
musimy bezwzględnie przyjąć za fakt to, co już od dawna wyparto ze świadomości:
sztuka renesansowa, zarówno ta powstająca na północ od Alp, jak i ta powstająca
na południe od nich, wytworzyła szereg obrazów dewocyjnych, na których genitalia
Dzieciątka czy też zmarłego Chrystusa są tak wyraźnie podkreślone, że trzeba widzieć
w tym motywie swego rodzaju ostentatio genitaliom porównywalne z kanonicznym
ostentatio vulnerum, czyli eksponowaniem ran. /…/ Po drugie, zamierzam
zaproponować tu prawdopodobne teologiczne wytłumaczenie obecnej w omawianych
dziełach /…/ tendencji do ukazywania genitaliów. Trzecie zadanie /…/ ma
charakter dydaktyczny[1]
i koncentruje się wokół odpowiedniej analizie i prawidłowe rozszyfrowanie zastosowanych
w renesansowej sztuce motywów, jak przykładowo gest ujmowania podbródka (mały
Chrystus dotykający brody Matki Boskiej, dotykanie miejsc intymnych Dzieciątka,
motyw małego Jezusa, który w zabawie odciąga swe ubranko, po to, by pokazać
genitalia, znaczenie szarfy opasującej biodra, Chrystus dotykający swego krocza). Niewątpliwie Leo Steinberg zajmuje
się seksualnym składnikiem człowieczeństwa Chrystusa. Analizuje przedstawienia
Chrystusa w okresie dziecięctwa jak i już dorosłego człowieka.
Zwraca uwagę, że
artyści renesansowi ukazując życie dorosłego Jezusa, nie nawiązywali zazwyczaj
do jego płciowości. Ukazywanie nagości Chrystusa ściśle wiąże się z wizerunkami
Chrystusa martwego bądź zmartwychwstałego, albo też ze scenami z Dzieciństwa. Autor
zwraca uwagę, że artyści renesansowi przyjmowali do wiadomości, że skoro
dorosły Jezus jako wzór i nauczyciel, panuje nad pożądliwością, nie ma potrzeby
zajmować się jego częściami intymnymi. Z kolei ukazywanie nagiego małego Jezusa
wiąże się z symboliką oraz z tym, że wielu ówczesnych artystów twierdziło, że
płeć Wcielonego stanowi konieczny dowód, który należy okazać. Dokonując analizy
dzieł sztuki renesansowej, Leo Steinberg niejednokrotnie odwołuje się do
literatury patrystycznej (Ojców Kościoła), Złotej
Legendy Jakuba z Voragine(koniec XIV wieku) i bada, w jakim stopniu artyści
renesansowi znali teologiczne aspekty nauk chociażby świętego Bedy, Bonawentury
czy Tomasza z Akwinu.
Część druga książki, której tekst
został opublikowany w dwóch szpaltach, to Ekskursy,
na które złożyły się krótkie teksty zawierające dodatkowe wyjaśnienia
tematu. Autor ponownie przedstawia przykłady dzieł z zakresu malarstwa i
rzeźby, szeroko przytacza fragmenty literatury z zakresu teologii i sztuki,
analizuje motywy gestów. Rozdział zamyka tekst autorstwa Johna W. O’Malleya,
historyka zajmującego się epoką renesansu, w którym czytamy między innymi, że
Steinberg zadał sobie wiele trudu, by
pokazać teologiczne podstawy, dzięki którym jego interpretacja przedstawień
nagiego Chrystusa wpisuje się w ogólną tradycję chrześcijańskiej teologii[2].
W rozdziale Retrospekcja zostały zamieszczone materiały zebrane przez Leo
Steinberga w okresie od pierwszego wydania książki w roku 1983 do drugiego.
Powstała ona na skutek potrzeby odwoływania
się do zewnętrznych tekstów jako narzędzi niezbędnych do interpretacji[3]. Autor
przedstawia w jaki sposób przyjęte zostało przez historyków sztuki pierwsze
wydanie książki, jakie błędy popełnił wówczas i na co nie zwrócił uwagi. Zajmuje
się wczesnochrześcijańską koncepcją natury człowieka, prezentuje stanowiska „nowoczesnych”
interpretatorów dzieł sztuki, skupia się również na badaczach, którzy próbowali
obalić argumentację z pierwszego wydania książki. Tekst ma więc głównie charakter
polemiczny.
Na pewno warto zwrócić uwagę na Seksualność Chrystusa. Zapomniany temat
sztuki renesansowej Leo Steinberga (niektórzy domagali się usunięcia słowa „seksualność’
z tytułu), bliżej rozeznać się w temacie, krytyką pracy oraz jej obroną przez
autora.
[1] L.
Steinberg, Seksualność Chrystusa.
Zapomniany temat sztuki renesansowej, Kraków 2013, s. 3.
[2] Tamże,
s. 233.
Leo Steinberg, Seksualność Chrystusa. Zapomniany temat sztuki renesansowej, wydawnictwo Universitas, wydanie 2013, przeklad Mateusz Salwa, opracowanie naukowe: Warek Walczak, okładka miękka ze skrzydełkami, stron 480.
