Izabela z Flemmingów Czartoryska, Podróż po Anglii.Dziennik podróży po Anglii i Szkocji w roku 1790.

Podróż po Anglii to jednym słowem wspaniała książka. To również przykład tego, jak powinna być wydawana pozycja źródłowa. Oprócz bowiem właściwego tekstu mamy dodane faksymile rękopisu. Czytelnik znajdzie tu również słowa od profesor Teresy Grzybkowskiej  poświęcone zainteresowaniom i pracy profesora Zdzisława Żygulskiego jun., który był bardzo zaangażowany w przekład diariusza księżnej Izabeli Czartoryskiej. Rozpoczął go jeszcze w roku 1958 kiedy pracował nad pracą doktorską. Niemal przez całe swoje zawodowe życie związany był z Muzeum Czartoryskich. 

Wstęp opracowała dr Agnieszka Whelan, która również skrupulatnie przedstawiła okoliczności wyjazdu księżnej, pierwsze miesiące jej pobytu w Anglii i dokonała analizy dziennika w osobnym zamieszczonym w książce szerokim eseju. Autorka zwraca uwagę między innymi na: co podczas podróży interesowało Izabelę, jakie były jej upodobania, jakie dostępne wówczas przewodniki mogła czytać. Przedstawia jej stosunek do przemian zachodzących w Anglii w sferze gospodarczej, społecznej i przemysłowej. Charakteryzuje szerzej wspomniane w dzienniku miejsca. Autorka zwraca uwagę jak księżna i towarzyszące jej osoby były przyjmowane i traktowane. Czytelnik dowie się też, co należy rozumieć pod pojęciem estetyki Horroru i Sublime.

Dalej mamy właściwy dziennik w polskim tłumaczeniu, a potem faksymile. W publikacji zawarto również rozwinięte i pomocne przypisy (między innymi zawierające biogramy i szersze opisy miejsc), bibliografię, spis ilustracji (jest ich 79) oraz indeks osób. Zarówno artykuł dr Whelan jak i właściwy diariusz zostały opatrzone grafiką (między innymi reprodukcje obrazów i rysunków, akwatinty, litografie, miedzioryty, akwaforty).

Księżna Izabela Czartoryska (1746-1835) wyjechała w 1790 roku do Anglii, aby dopilnować ukończenie szkół swojego syna Adama Jerzego (1770-1861). Pobyt w Londynie trzymał z dala księżną od wydarzeń politycznych mających miejsce w Polsce. Wówczas przecież w Warszawie obradował Sejm Wielki. Dopiero w czerwcu 1790 roku z synem i grupą przyjaciół rozpoczęła trzymiesięczną podróż po Anglii i Szkocji. Obliczono, że przebyli trzy tysiące kilometrów od Wyspy Wight na południu do Blair Atholl na północy oraz od Bristolu na zachodzie do Edynburga na wchodzie. Notatki Adama Jerzego nie zachowały się, natomiast diariusz księżnej przechowywany jest w Bibliotece XX. Czartoryskich w Krakowie. Dziennik stanowi zapis refleksji z podróży. Izabela nie nawiązuje do politycznej sytuacji Polski, ani też nie pisze o prywatnych sprawach. Podróż rozpoczęła się 9 czerwca, a zakończyła 28 sierpnia 1790 roku. 

Diariusz stanowi opowieść o Anglii i Szkocji końca XVIII wieku. Księżna relacjonuje etapy podróży, opisuje zwiedzane miejsca, krajobrazy (różnego rodzaju fabryki, ruiny, kopalnie, jaskinie, kościoły, wodospady, pałace, ogrody, parki), gdzie i z kim jedli obiad, podaje ceny, zwraca uwagę na okazałość i wspaniałość oglądanych obiektów, ale unika odniesień do prywatnego życia czy też tematów związanych z problemami ówczesnej Anglii jak np. niewolnictwo, konsekwencje reformy agrarnej, emigracje ze wsi do miast. 

To bardzo wartościowa, bardzo starannie wydana pozycja, która zasługuje na uwagę. Warto.

Izabela z Flemmingów Czartoryska, Podróż po Anglii. Dziennik podróży po Anglii i Szkocji w roku 1790, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata & wydawnictwo Tako, Warszawa - Toruń 2015,opracowanie i wprowadzenie Agnieszka Whelan, tłumaczenie Zdzisław Żygulski jun. i Agnieszka Whelan,  oprawa twarda, stron 206.


Spis treści: Teresa Grzybkowska, Porozumienie ponad czasem. Profesor Zdzisław Żygulski jun. i księżna Izabela Czartoryska; Agnieszka Whelan, Wstęp; Agnieszka Whelan, W poszukiwaniu uroczych widoków, przemysłu i dobrego rządu; Izabela Czartoryska, Tour through England; Faksymile; Bibliografia; Spis ilustracji; Indeks.

-----------------------------------------------

Źródła do dziejów sztuki / Sources for art history – to seria, przygotowywana przy współpracy Wydawnictwa Tako, w której publikowane będą opracowania dokumentów dotyczących twórczości i życia artystycznego, źródła literackie (w tym pamiętniki artystów i ludzi sztuki) i wizualne (w tym ikonograficzne) do dziejów sztuk plastycznych i  performatywnych, antologie krytyki artystycznej i myśli o sztuce. Podseria A zawiera publikacje w polskiej wersji językowej. Podseria B – w języku angielskim.

Jako pierwsze pozycje ukazały się w końcu 2015 roku:

1A: Izabela z Flemmingów Czartoryska, Podróż do Anglii. Dziennik podróży po Anglii i Szkocji w roku 1790, opracowanie i wprowadzenie Agnieszka Whelan, tłumaczenie Zdzisław Żygulski jun. i Agnieszka Whelan

1B: Izabela Czartoryska née Flemming, Tour through England. Diary of Princess Izabella Czartoryska from travels around England and Scotland in 1790, edited with an introduction by Agnieszka Whelan, translated by Agnieszka Whelan and Zdzisław Żygulski jun.

-----------------------------------------------

Dr Agnieszka Whelan is a Lecturer in Art History in the Art Department at Old DOminion University where she has been a faculty member since 2005. Dr. Whelan earned a PhD from University College, London in Art History and History in the area of History of Gardens. She has been a member of ODU's faculty since 2005 and teaches Art History courses ranging from the Introduction to Visual Arts for non-art majors to courses for art and art history majors: Renaissance and Modern Art, Northern Renaissance Art, Asian Art, and Art of Gardens.

prof. dr hab. Teresa Grzybkowska -  Historyk sztuki. specjalności: nowożytne malarstwo i rzeźba europejska, w tym polska; sztuka gdańska, twórczość Jacka Malczewskiego, muzealnictwo i kolekcjonerstwo, motywy muzyczne w sztuce nowożytnej.

Gabriela Pauszer-Klonowska, PANI NA PUŁAWACH. OPOWIEŚĆ O IZABELI Z FLEMMINGÓW CZARTORYSKIEJ.

Wydawnictwo: Inicjał Andrzej Palacz

ISBN 978-83-930461-2-6

stron 420

oprawa twarda

 

Alexander Roslin,
Izabella z Flemingów Czartoryska

Izabela z Flemingów Czartoryska, żona Adama Kazimierza Czartoryskiego, to prawdziwa kobieta – Europejka przełomu XVIII i XIX wieku. Mimo że nie była zbyt piękna, to będąc w towarzystwie uważana była za tę, od której płynie swoisty blask. Wszyscy cenili ją za jej wykształcenie, doskonały gust artystyczny, wdzięk i maniery. Jej życie zostało przybliżone czytelnikowi przez Gabrielę Pauszer – Klownowską w książce uważaną za powieść dokumentalną, która po raz pierwszy została wydana w roku 1978 przez wydawnictwo „Czytelnik” (wznowienie w 1988 roku). Obecnie książka została wydana ponownie w nowej szacie graficznej i ze zmianami wprowadzonymi przez redakcję wydawnictwa Inicjał Andrzej Palacz. Pozycja ukazała się dzięki współpracy wspomnianego wydawnictwa z Muzeum Książąt Czartoryskich w Puławach oraz Fundacji XX Czartoryskich w Krakowie.

Pałac Czartoryskich od strony dziedzińca
Puławy

Izabela z Flemingów Czartoryska,
obraz Cecylii Cosway

 Izabela Z Flemingów Czartoryska żyła w latach 1746- 1835 czyli prawie dziewięćdziesiąt lat. Miała życie barwne, bujne i interesujące. Wywierała wpływ na losy swoich dzieci i sprawy narodu polskiego. Przeżyła insurekcję kościuszkowską, Sejm Czteroletni, Księstwo Warszawskie, Królestwo Kongresowe, powstanie listopadowe. Była damą – patriotką. Uważała, że służy krajowi urządzając bale, spotkania towarzyskie, bywając częstym gościem znamienitych osobistości świata polityki, opowiadając się po stronie stronnictwa patriotycznego. Miała wielu kochanków, wśród których znaleźli się między innymi król Stanisław August Poniatowski, ambasador carski Mikołaj Repnin, hetman - Kazimierz Rzewuski, Francuz Luis duc de Lauzun oraz wielki zdrajca hetman Branicki, ale jak podkreślała najważniejsze były dla niej miłość do dzieci i miłość do ojczyzny. Mimo, że oficjalnie miała piątkę dzieci, to jej mąż generał ziem podolskich Adam Czartoryski był ojcem jedynie Teresy. Nie uznał ojcostwa jedynie w stosunku do Cecylii Beydale, córki Izabeli z pisarzem koronnym Kazimierzem Rzewuskim, która była nieszczęśliwie zakochana w swoim przyrodnim bracie Konstantym. Młodzi dowiedzieć się mieli o braterskich więzach od samej Izabeli, gdy Konstanty miał przedstawić swoje plany ślubu z wychowanką matki. Dziewczyna kochała Konstantego do końca życia i przypłaciła ową tragiczną miłość nawracającymi się atakami choroby psychicznej.

Książe Adam Kazimierz CZARTORYSKI

Oprócz bujnego życia miłosnego, Izabela interesowała się życiem politycznym. Po zniszczeniu przez rosyjskie wojska podwarszawskich Powązek, Izabela osiadła w Puławach, z których uczyniła centrum życia towarzyskiego. Po zniszczeniu ich przez wojska rosyjskie w okresie insurekcji kościuszkowskiej, Izabela czuwała sama nad odbudową. Dbała również o intratne zawieranie małżeństw swoich dzieci. Maria Anna została księżną Wirtemberską poślubiając księcia Ludwika, przez którego nota bene była notorycznie poniżana fizycznie. Izabela przedkładała jednak koneksje nad szczęściem. Troszczyła się o wykształcenie swoich synów i karierę. Troszczyła się o włościan miedzy innymi założyła męską szkołę elementarną w Włostowicach na Lubelszczyźnie. Sama była autorką kilku książeczek dla uczniów.

Domek Gotycki w Puławach

Książka, która w głównej mierze powstała w oparciu o listy Izabeli Czartoryskiej. Nie ma strony, aby autorka nie cytowała jakiegoś z nich fragmentów. Materiały dokumentalne zostały zaczerpnięte z archiwów krajowych i zagranicznych, na drukowanych i niedrukowanych listach, wspomnieniach, pamiętnikach pisanych zarówno przez rodaków, jak i cudzoziemców. Oprócz tego autorka opiera się na opracowaniach naukowych. Brak przypisów autorka tłumaczy tym, że nie chciała obciążać czytelnika ogromnym balastem bibliograficznym. Istnieją jedynie przypisy od redakcji wyjaśniające niezrozumiałe być może dla czytającego pojęcia. Na końcu książki znajdziemy jednak zebrane ważniejsze pozycje bibliograficzne z podziałem na materiały archiwalne, pamiętniki, wspomnienia, gazety i listy współczesne drukowane, opracowania i prace literackie Izabeli z Flemingów Czartoryskiej. Po za tym źródła podzielone również zostały według miejsc ich przechowywania np. „Listy do I. Czartoryskiej do A.K. Czartoryskiego” można odnaleźć w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie, a „Pieśń wieśniaków puławskich w dzień imienin swojej pani (1805) w Bibliotece w Kórniku. Znajdziemy też spis ilustracji zawartych w tekście wraz z podaniem źródeł ich pochodzenia, które w większości pochodzą z czasów życia Izabeli i swoją drogą są świetnym uzupełnieniem tekstu oraz fragment drzewa genealogicznego rodu Czartoryskich. Na uwagę zasługuje fakt, że książka wydana została w twardej oprawie we wspaniałej oprawie graficznej nawiązującej zaczerpniętymi motywami do XVIII i XIX wieku.

XIX-wieczny wizerunek Świątyni Sybilli w parku Pałacu Czartoryskich w Puławach

Książka rzeczywiście stanowi pewnego rodzaju powieść dokumentalną. Autorka potrafiła wydobyć z listów słowa, które przekazywała czytelnikowi w formie dialogów. Mamy tu też układ chronologiczny. Nie ma przeskoków w latach, wszystko toczy się po kolei, tak jak w życiu. Oczywiście główną bohaterką jest Izabela z Flemingów Czartoryska. Autorka pozwala jednak poznać osobowość i losy zarówno męża Izabeli, jak i jej dzieci. Mamy możliwość zaznajomić się bliżej z decyzjami Izabeli, z wyborami kochanków, odczuciami, zapisanymi myślami i troskami. Tłem książki jest fascynujący świat przełomu XVIII i XIX wieku: życie codzienne wyższych warstw, bale, spotkania towarzyskie, podróże, koneksje. Poznajemy również architekturę ówczesnych Powązek i Puław. Ważną rolę odgrywa tu też toczące się ówcześnie życie polityczne i wydarzenia historyczne.

Zydmunt Vogel, Widok pałacu w Puławach od strony rzeki.
1796 r., Akwarela

Książka godna polecenia zwłaszcza wielbicielom wspomnianych czasów. W tekście można odnaleźć wiele ciekawostek dotyczących nie tylko życia prywatnego naszej bohaterki. Styl, jaki zaproponowała autorka czytelnikowi osobiście przypadł mi do gustu. Czasami miałam wrażenie jakbym czytała baśń a nie biografię Izabeli. Wiem jednak, że nie wszyscy tolerują i gustują w takim języku. W książce pełno jest elementów zaczerpniętych z romantyzmu i sentymentalizmu. Życie Izabeli z Flemingów Czartoryskiej stanowi w dużym stopniu opowieść o rodzinie Czartoryskich. Jej wzlotach, upadkach, błędach, zasługach. To również opowieść o czasach stanisławowskich i niektórych ważniejszych momentach z dziejów narodu polskiego na przełomie XVIII i XIX wieku.

Zygmunt Vogel, Widok świątyni Sybilli w Puławach.
1807, Akwaforta

 
spis treści
fragment

Recenzja ukazała się na portalu

 

Gabriela Pauszer-Klonowska (ur. 26 czerwca 1908 w Warszawie - zm. 30 września 1996) - pisarka, autorka utworów dla dzieci i młodzieży, czytanek szkolnych oraz tłumaczka. Jej rodzicami byli Zygmunt Pauszer, ur.w r 1873 i Bronisława Pauszer z d. Galis, ur. w 1876 r. Małżonek Gabrieli to Stefan Klonowski, ur. 12 listopada 1903 r w Warszawie, literat, redaktor, tłumacz. Przed wojną oboje mieszkali w Warszawie przy ul. Królewskiej nr 49. Ukończyła Wydział Humanistyczny (polonistykę) na Uniwersytecie Warszawskim. Debiutowała w 1929 roku na łamach tygodnika "Wiadomości Literackie" jako krytyk. W 1933 roku ogłosiła szkic Ghandi, prorok Indyj pod pseudonimem Gabriela Klaner. W latach 1930-1939 była współpracowniczką Polskiego Radia. W latach 1939-1940 przebywała we Lwowie. W latach 1940-1944 była nauczycielką w Baszkirii. W latach 1945-1946 przebywała w Moskwie, gdzie była redaktorką działu wydawnictw Komitetu dla Spraw Dzieci Polskich. Od 1946 r. ponownie mieszkała w Warszawie. W 1985 roku otrzymała nagrodę Prezesa Rady Ministrów.

p.s. Byłam w Puławach ładnych kilka lat temu. Wspaniały park i pałac, tyle że wówczas był nieco zaniedbany. Czy wiecie jak jest teraz?