Tomasz Adam Pruszak, O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy.

Książka autorstwa Tomasza Adama Pruszaka[1] zatytułowana O ziemiańskim świętowaniu ukazała się w roku 2011 nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN. Nie jest to jednak pierwsze jej wydanie, bowiem pojawiła się już w roku 2006, a w 2007 została nagrodzona w LII Konkursie im. ks. prof. dr. Szczęsnego Dettloffa[2]. 

Obecne wydanie jest poprawioną i uzupełnioną wersja tej książki. Jest to publikacja całościowo omawiająca temat tradycji świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy kultywowanej i przekazywanej z pokolenia na pokolenie wśród polskiego ziemiaństwa. Zakres czasowy obejmuje okres od upadku powstania styczniowego do wybuchu II wojny światowej. Upadek powstania wiązał się, bowiem z konfiskatami majątków ziemskich przez władze carskie. Autor przyjmuje również rok 1864 jako granicę wykształcenia się ziemiaństwa w wyniku uwłaszczenia chłopów oraz umożliwienia kupowania ziemi ludziom niemającym szlachectwa. Z kolei II wojna światowa przyniosła upadek ziemiaństwa wskutek utraty przez większość rodzin majątków ziemskich będących często ich jedynym źródłem dochodu. Jednocześnie warto zaznaczyć, że Autor przez ziemiaństwo rozumie między innymi posiadaczy większej własności ziemskiej oraz właścicieli resztówek powstałych po parcelacji i niedużych posiadłości z nowymi siedzibami, dzierżawców i administratorów cudzych majątków ziemskich. Zdaniem Autora o przynależności do ziemiaństwa decydują również takie czynniki jak styl życia, sposób bycia, kultura i obyczaje. Warto podkreślić, że wewnątrz warstwy ziemiańskiej istniało duże zróżnicowanie pod różnymi względami takimi jak: koligacje, kontakty towarzyskie, majątek, pełniony urząd, nazwisko, tytuł arystokratyczny. Miało to niewątpliwie wpływ na wydatki związanymi ze świętami oraz sposobami ich obchodzenia w domu.

Książka powstała na bazie reprezentatywnej ilości pamiętników i wspomnień ziemian, które zostały w głównej mierze opublikowane. Materiał ten został dodatkowo uzupełniony pozycjami niepublikowanymi, do których dotarł Autor oraz informacjami uzyskanymi podczas rozmów przeprowadzonymi z osobami pamiętającymi jeszcze ówczesną rzeczywistość. Autor korzystał także z różnych opracowań dotyczących ziemiaństwa i kultury materialnej. We wstępie wskazuje podstawowe tytuły źródeł pisanych i ikonograficznych oraz wydanej literatury tego zakresu, do których często się odwoływał. Pruszak posiłkuje się również rycinami publikowanymi w czasopismach ilustrowanych, obrazami reprodukowanymi na pocztówkach oraz fotografiami. Ułatwieniem dogodnym dla czytelnika jest zestawienie informacji przygotowane w formie tabeli, jakich majątków, rodzin i okresu dotyczą najczęściej wykorzystywane i cytowane w pracy opisy lub relacje.

W książce odnajdziemy dwa rozdziały, które ujmują w szerokim spektrum wskazane rodzaje świąt. Autor starał się dokładnie zrekonstruować przygotowania i obchody świat Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy w rodzinach ziemiańskich oraz wykazać podobieństwa i różnice w ich spędzaniu, występujące w tym środowisku a zależne od regionu Polski. Wynikały one z odrębnych tradycji, relacji społecznych i warunków życia. Były one także spowodowane podziałem ziem polskich w wyniku rozbiorów na trzy zabory. Życie na biednych Kresach Wschodnich zasadniczo, bowiem odbiegało od sytuacji ziemiaństwa na terenie uprzemysłowionej Wielkopolski. Autor przy omawianiu świąt zwrócił uwagę na genezę poszczególnych zwyczajów, przytacza obszerne fragmenty opisów obchodzenia świat, które w większości przetrwały do naszych czasów i są nam bardzo dobrze znane. Wskazuje na przygotowania kulinarne, potrawy, ciasta, alkohole, czynione zakupy, wystrój wnętrz, robione świąteczne ozdoby, porządki robione przez służbę, świąteczny ubiór. Ciekawie przedstawia podróż do rodzinnych majątków młodzieży ze szkół i uniwersytetów oraz zaproszonych gości. Niejednokrotnie trwała ona wiele godzin i odbywała się etapami. Mężczyźni w domu nie byli w okresie przygotowań potrzebni, toteż zwyczajem było, że w Wigilię i przed przygotowaniem święconego udawali się na polowanie. Autor przedstawia również jak przeżywano okres postny. W okresie Wielkiego Postu ograniczano spożywanie pokarmów mięsnych w środy, piątki a czasem i w soboty. Znamienne jest, że to dorośli ubierali w ukryciu przed dziećmi choinkę. Barwnie zostały również nakreślone rodzinne obiady przy dużym i suto zastawionym stole, kolejność zasiadania przy stole oraz uczestniczenie rodziny w uroczystościach kościelnych. Zwrócona też została uwaga na relacje dworu z otoczeniem: składanie życzeń, kolędnicy, przygotowywanie upominków i poczęstunków. Ponad to Autor wskazuje na pochodzenie danego zwyczaju jak przykładowo ubieranie choinki, dzielenie się opłatkiem, przynoszenie prezentów przez Aniołka, Mikołaja lub zajączka czy przygotowywanie święconego i śmigusa dyngusa. Zwraca również uwagę jak spędzano dni świąteczne i poświąteczne.

Moim zdaniem Autorowi udało się zrekonstruować przebieg Świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy w interesujący sposób. Nie ma w tej książce żadnego domniemywania, bowiem głos zostaje oddany przede wszystkim tekstom źródłowym. Czytelnik może, więc z całą pewnością poczuć magię świąt, jaka panowała w mawianych okresach. Faktem jest, że tradycje związane ze zwyczajami świątecznymi były przekazywane z pokolenia na pokolenie i w większości przetrwały do naszych czasów. Miałam wrażenie, że Autor zwrócił uwagę niemal na każdy szczegół, a jednocześnie skromnie potrafił zaznaczyć, że temat ten może w przyszłości być poszerzony o nowe ustalenia po odnalezieniu nowych źródeł. W pozycji odnaleźć można na końcu książki przypisy oraz zestawienie bibliograficzne z podziałem na źródła i opracowania. Atutem książki jest również bogaty materiał ikonograficzny w niej zamieszczony oraz spis ilustracji, indeks osobowy a nawet nazw geograficznych.

Książka Tomasza Adama Pruszaka jest pracą niezbicie wartościową poruszającą zwyczaje w obrębie świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy, która jest czytelna, barwna i oparta na bogatym materiale źródłowym. Cenne wydaja się jej wartości poznawcze i podkreślanie roli tradycji w społeczeństwie polskim. Z pewnością zainteresuje nie tylko historyków i etnografów, ale również będzie doskonalą lekturą dla zainteresowanych tematem.

---

[1] Tomasz Adam Pruszak jest historykiem sztuki i muzealnikiem. Jego zainteresowania badawcze to głównie malarstwo polskie, dzieje rezydencji, kultura materialna i obyczaje ziemiaństwa oraz arystokracji polskiej w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Jest autorem artykułów i książek głównie z dziedziny malarstwa polskiego oraz o tematyce szlachecko-ziemiańskiej.

[2] Konkurs na najlepsze prace z dziedziny historii sztuki i dyscyplin pokrewnych, których autorami są członkowie Stowarzyszenia Historyków Sztuki, którzy nie przekroczyli 35 lat.

Tomasz Adam Pruszak, O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy, Wydawnictwo Naukowe PWN, wydanie 2011, oprawa twarda, stron 376.

Recenzja pierwotnie ukazała się na portalu

* Recenzja powstała w grudniu 2011 roku.