Peter Ackroyd, Londyn podziemny.

Zazwyczaj turystę interesuje to, co znajduje się nad ziemią. Rzadko kto, interesuje się tym, co jest pod nią. Książka Petera Ackroyda pokazuje, że podziemny świat mimo, że niebezpieczny, może być równie, co straszny, fascynującym. W 2000 roku specjalnie dla turystów wyremontowano w Londynie tunel pod Islington, a przejażdżka trwająca dwadzieścia minut w zupełnych ciemnościach należy do niezapomnianych.

 Autor przybliża czytelnikowi oblicze podziemnego Londynu. Pokazuje jak rozwijał się ów świat na przestrzeni wieków i dowodzi, że dowody na historię Londynu można szukać do 9 metrów w głąb ziemi. Miasto zaczęło się, bowiem zapadać, od momentu, gdy tylko powstało. Partery z czasem stawały się przyziemiami, a drzwi frontowe drzwiami od piwnicy. Pozostałości tych pomieszczeń można znaleźć nawet około 8 metrów pod ziemią. I tak w 1869 roku w Walbrook w dolinie rzeki Fleet na głębokości około 4 metrów znaleziono rzymski pawiment[1]. Z kolei w 1832 roku wydobyto z Tamizy głowę cesarza Hadriana.

Podziemny Londyn to rzeki, źródła, wodociągi, rury, kanalizacja, niezliczona ilość tuneli mniejszych i większych, krypty i cmentarze. Peter Ackroyd informuje czytelnika, że przed 1800 rokiem w mieście było ponad 200 miejsc pochówku, które dzisiaj w większości są nieznane i niewidoczne. Dzięki studniom i źródłom podziemny świat spotykał się z naziemnym. W poziemnym Londynie do dzisiaj zaś płynie trzynaście rzek i strumieni. Autor przytacza ich nazwy i wnikliwie opisuje ich bieg oraz poczynione na ich dnie znaleziska. Przykładowo w połowie XIX wieku pod dnem Walbrook znaleziono 48 czaszek ludzkich bez dolnych szczęk. W XIII wieku Walbrook był pełen łajna i odpadów, a już w XVI wieku był w dużym stopniu zabudowany. Osobny rozdział autor poświęca rzece Fleet, którą w końcu zamurowano, a jej nabrzeża stały się ulicami. W miejscu, gdzie Fleet uchodzi do Tamizy, w latach 90. XX wieku archeolodzy natrafili na jedenaście ciał z pierwszej polowy XI wieku, poćwiartowanych i z obciętymi głowami. Nad brzegiem rzeki Fleet przez 800 lat stało więzienie (wyburzone dopiero w 1845 roku) i istniały domy zamieszkiwane przez rożnej maści rozbójników i łotrów (w budynku niedaleko Smithfield znajdowała się klapa, przez którą pozbywano się ofiar, wrzucając ciała wprost do rzeki).

Autor dozuje również czytelnikowi wrażenia wywołane istnieniem w podziemiach Londynu kanalizacji. We wczesnym średniowieczu funkcje kanalizacji pełniły rzeki, strumienie i rowy, które płynęły do Tamizy. Korzystano również z kamiennych szamb, które co jakiś czas czyścili „kibelkowi rolnicy”. Ciekawostka jest, że pierwsze podziemne rury pojawiły się za panowania Henryka III w wieku XIII. Nadal odchody jednak wyrzucano do Tamizy, albo sprzedawano na nawóz. Pierwsze kanały ściekowe skonstruowano w XVII wieku. W połowie XIX wieku w mieście było około 200 tysięcy szamb i 360 kanałów ściekowych. Wraz z nimi pojawili się między innymi kanałowi śmieciarze, kanalarze. Niestety w 1858 roku, kiedy nadal większość odchodów wpływała do Tamizy, doszło do „wielkiego smrodu”. Tamiza stała się po prostu wielkim ściekiem, a pas przybrzeżny odsłaniany przez odpływ morza był czarny. Pamiętać trzeba, że wielu Londyńczyków pobierało z rzeki wodę do picia. 

Autor odkrywa również przed czytelnikiem świat londyńskich rur, ukrytych kabli, pierwszych próbach wykopania tunelu pod Tamizą, okupionych śmiercią wielu ludzi. Pierwszy taki tunel ukończono w 1840 roku i można było się dostać do niego tylko pionowymi szynami. Z czasem stał się on miejscem, gdzie spotkać można było rzesze prostytutek i złodziejaszków, a dziś przejeżdżają nim pociągi metra. Pierwsza linia metra została ukończona już w 1861 roku, a pierwsza przebiegającą w całości pod ziemią w roku 1890. Z czasem tunele zamykano, kopano jeszcze głębiej o ponownie otwierano. Co ciekawe autor przedstawia wykorzystanie metra w literaturze i pokazuje, jaka rolę pełniły tunele w okresie wojen światowych. 

Peter Ackroyd charakteryzuje również jak ludzie postrzegali podziemny świat. W XIX wieku wzbudzał fantastyczne opowieści o potworach i zjawach. Był brudny i zapowietrzony. Fantazja zaś o podziemnym świecie przeniosła się na karty wielu książek.

To niezwykle ciekawa pozycja, napisana ze swadą, lekko i niepozbawiona ironii. Pokazuje Londyn, którego nie widać, a który bezsprzecznie ma swoją historię. Podziemna angielska stolica wzbudza zachwyt i być może przestrach, o ile ma się świadomość, że takowy świat istnieje.

---

[1] Pawiment (łac. pavimentum) – dawne określenie dekoracyjnej posadzki spotykanej we wnętrzach zamkowych, pałacowych lub kościelnych, wykonanej techniką intarsji albo jako mozaika.

Peter Ackroyd, Londyn podziemny, wydawnictwo Zysk i S-ka, wydanie 2015, przekład Tomasz Bieroń, okładka twarda, stron 214.