Monika Piątkowska, Życie przestępcze w przedwojennej Polsce. Grandesy, kasiarze, brylanty.

Po Niezwykłych klientach Temidy  i Szemranego Towarzystwa niegdysiejszej Warszawy Stanisława Milewskiego (wydawnictwo Iskry) oraz  Pitavalu krakowskim autorstwa Stanisława Salmonowicza, Janusza Szwai i Stanisława Waltosia (wydawnictwo Universitas) z przyjemnością zabrałam się za książkę Moniki Piątkowskiej, traktującej o życiu przestępczym w dwudziestoleciu międzywojennym, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN. 

Autorka już we wstępie podkreśla, że życie przestępców okresu międzywojennej Polski kształtowało się na granicy dwóch światów: bogatych mieszkańców miast oraz zacofanych, często niepiśmiennych, mieszkających w urągających warunkach mieszkańców wsi. Zetknięcie tych dwóch poziomów dawało początek konfliktom, strajkom, zamieszkom i oczywiście wszelkim sprawom powstałym poza nawiasem obowiązującego prawa. Plagą II Rzeczypospolitej byli złodzieje różnego autoramentu, prostytutki, handlarze żywym towarem, oszuści matrymonialni, fałszywi pośrednicy i złodzieje tożsamości. Piątkowska we wnikliwej analizie przedstawia czytelnikowi życie owego półświatka, nie stroniąc od podania nazwisk, licznych anegdot i ciekawostek. Autorka opiera się na materiałach źródłowych cytowanych niejednokrotnie w książce w obszernych fragmentach, a także odwołuje się do ówczesnej polskiej literatury opowiadającej o przestępczym światku. Warto od razu nadmienić, że książka posiada bogatą bazę fotografii, a na końcu dodany został spis bibliograficzny. 

Piątkowska przedstawia czytelnikowi wewnętrzny podział istniejący wśród ludzi trudniących się złodziejskim fachem. Oprócz zwykłych kieszonkowców, istnieli złodzieje jarmarczni, mieszkaniowi, hotelowi, kasiarze, złodzieje z pociągów, złodzieje amatorzy a także wywiadowcy, pomagający złodziejom. Dokonuje szczegółowego opisu stosowanych przez nich metod, narzędzi, wymyślone triki, złodziejskie szyfry, a także przedstawia „szkoły” przestępców mające swoje ośrodki głównie poza granicami Rzeczypospolitej (np. w Odessie). Przykładowo złodzieje sklepowi stosowali sztuczną rękę, którą zamieszczali na temblaku lub umieszczali w rękawie, gdy prawdziwa ręka, schowana pod nakryciem, służyła do rabunku[1]. Autorka przedstawia również najbardziej znane napady i odbyte procesy, a także nie omija, co padało najczęściej łupem danych złodziei. Na zarobek kieszonkowców składały się zegarki, portfele, papierośnice, spinki [2]. Wśród złodziei sklepowych najbogatsi byli ci, którzy kradli biżuterię. Czytelnik pozna również specyficzne nadane nazwy złodziejom: sklepowych zwano szopenfeldziarzami[3], a hotelowych – szczurami[4], z kolei grandziarz[5] to złodziej- amator, partacz, który oprócz tego, że wyrwie torebkę, potrafi jeszcze ofiarę przydusić, nasypać soli w oczy i bić po głowie.

Autorka zwraca również uwagę, że przestępstwa dokonywane poza miastem były bardziej brutalne. Złodzieje uzbrojeni w siekiery, noże, motyki, pogrzebacze i topory, wdzierali się w do wnętrz przez dach albo wybijali okna i brali dom szturmem[6] dokonując również mordów.  Innym znamieniem przestępstwa było kłusownictwo i kradzież drewna z lasów. Dorobić próbowano się również na przemycie, którym trudniły się całe rodziny, klany sąsiedzkie i wsie. Towar ukrywano w dyszlach, kołach, bokach wozów, w sianie i pod przyodziewkiem[7]. 

Ciekawie zostały również opisane oszustwa, do jakich dochodziło w przedwojennej Polsce. Byli uliczni wyłudzacze pieniędzy, oszuści pracujący w szarej strefie, domokrążni oszuści oferujący magiczne i tanie towary, sprzedający papierowe ubrania, ale także grupa ludzi podająca się za osoby urzędowe lub arystokratów[8]. Życie Bogumiła Czechaka przypominało losy literackiego Nikodema Dyzmy. W młodym wieku utrącił lewą rękę. W 1930 roku kupił sobie kompletny mundur rotmistrza i jako rotmistrz, ranny w wojnie polsko- bolszewickiej, Czechak zdobył przychylność senatora Popiela. W ten sposób dostał się do arystokratycznego świata, korzystał z pieniędzy kobiet, obnosił się z medalami, wdawał w podejrzane interesy i wpadł w roku 1932[9]. Można też zaznajomić się ze światem ówczesnych amantów, ulicznic („kapeluszowe”[10] stawały przed najmodniejszymi lokalami, a najbardziej upadłe i najtańsze były „mamzele”[11]), życie fordanserek i „grandes” (polowały na „grubego zwierza” w sali restauracyjnej[12]), domów publicznych. Autora przedstawia również problem handlu ludźmi, wymuszanie haraczu, uliczny kidnaping, wywóz młodych dziewcząt za granicę.  Osobny rozdział poświęca dzieciom zajmując się problemem dzieciobójstwa na prowincji, sprzedaży dzieci, porzucaniu i dokonywaniu aborcji oraz sprawy związane z wykorzystywaniem seksualnym.

Co ciekawe, w książce przedstawione zostały miejsca spotkań półświatka w miastach, lokale będące punktem informacyjnym dla lokalnej ferajny. Znajdziemy tu również charakterystyki struktur mafijnych i najbardziej znanych ówczesnych band o przecudnej urodzie nazwach takich jak: banda „Czarnej Ręki” z Białegostoku, „Głuchego Srulka” z Piotrkowa Trybunalskiego[13] czy działające na prowincji grupy „atamana Czorta”, „Dulki”, „Muchy”[14]. 

Autorka wspomina również największe osobowości przestępczego świata, które dzięki swoim czynom, ale tez i prasie, zyskiwały popularność. „Królem kasiarzy” po napadzie na skarbiec Banku Polskiego, w którym kryło się 6 milionów złotych, został Stanisław Cichocki, któremu nadano pseudonim Szpicbródka[15]. Zwraca uwagę na istnienie wielbicieli sensacji drukowanych w prasie i kronik kryminalnych. 

W tym wszystkim odnaleźć można oczywiście zachowania ówczesnej policji, niskie mniemanie społeczeństwa o jej skuteczności przeciwdziałania, listy gończe, ekipy i techniki śledcze zarówno w miastach jak i na prowincji.

Piątkowska pisze przystępnie i interesujący sposób ukazuje życie przestępcze w przedwojennej Polsce. Oprawa graficzna książki zasługuje na uznanie, tekst ułożony jest w identyczny sposób jak poprzednich wydaniach tego typu ukazujących się nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN. W związku z tym czytelnik nie będzie się gubił w tekście wyraźnie rozdzielonym, a zasób archiwum fotografii wzmoże jeszcze jego dociekania i zainteresowanie powziętym tematem. Książka jak najbardziej jest godna polecenia.

---

[1] M. Piątkowska, Życie przestępcze w przedwojennej Polsce. Grandesy, kasiarze, brylanty, Warszawa 2012, s. 17.

[2] Tamże, s. 44.

[3] Tamże, s. 46.

[4] Tamże, s. 49.

[5] Tamże, s. 82.

[6] Tamże, s. 136.

[7] Tamże, s. 189.

[8] Tamże, s. 213.

[9] Tamże, s. 214.

[10] Tamże, s. 279.

[11] Tamże, s. 282.

[12] Tamże, s. 296.

[13] Tamże, s.63.

[14] Tamże, s. 134.

[15] Tamże, s.29.

 

Monika Piątkowska, Życie przestępcze w przedwojennej Polsce. Grandesy, kasiarze, brylanty, Wydawnictwo Naukowe PWN, wydanie 2012, oprawa twarda, stron 464.

Monika Piątkowska – pisarka, dziennikarka i felietonistka, przez kilkanaście lat była reporterką "Gazety Wyborczej". Urodziła się w Krakowie, tam też ukończyła nauki polityczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Autorka powieści "Krakowska żałoba", której akcja obejmuje niemal sto lat życia miasta, a także zbioru opowiadań "Nikczemne historie" osadzonych w świecie przestępczym fin de siècle i międzywojnia. Obie pozycje są wynikiem jej długoletniej fascynacji zbrodnią i życiem codziennym na przełomie XIX i XX wieku.

na temat książki rozmowa z Autorką

*zdjęcia własne