William Dalrymple, Anita Anand, Koh-i-Noor. Historia najsłynniejszego diamentu świata.

Koh-i-noor czyli „Góra Światła”, to jeden z największych klejnotów świata, który obecnie znajduje się w koronie brytyjskiej i zdobi przód krzyża nad obręczą tego insygnium. To w kolejności 90. największy diament na świecie.

Początki Koh-i-noor są nieznane i znajdują się poza zasięgiem nawet znakomitych autorów tej książki. Wszystko jednak wskazuje na to, że można założyć, że diament wyłonił się gdzieś w Indiach z osadów aluwialnych (napływowych). Najprawdopodobniej stało się to w starożytności, choć jego pierwszy weryfikowalny wygląd znany jest dopiero z XVIII wieku, kiedy to udekorował tron cesarza Mongołów w Delhi, czym wzbudził zazdrość i chciwość u rywali. Wielu pożądało ten szlachetny kamień, toteż jego historia jest pełna zdrad, politycznych manipulacji i przede wszystkim rozlewu krwi. Opowieści te przybliża nam duet Williama Dalrymple’go i Anity Anand. 

Dalrymple wyjaśnia, że kiedy Brytyjczycy zdobyli diament, Lord Dalhousie zlecił Theo Metcalfe napisanie historii diamentu. Urzędnik skonstruował opowieść opartą na plotkach bazarowych w Delhi przedstawiając to wszystko, o czym wiedział i nie mając dowodów na poparcie swoich insynuacji. Raport ten nadal przechowywany jest w podziemiach Indyjskiego Archiwum Narodowego, a wersja ta była wielokrotnie powtarzana. Dalrymple i Anand postanowili, że należy poprawnie napisać historię diamentu. Wiele jednak jego części pozostaje niezweryfikowanych i otwartych nadal na interpretację. Pierwsze i ocalałe źródło, które mówi o diamencie jest dokumentem opowiadającym o historii najazdu Nadira Śaha na Indie w 1739 roku. Wiele jest jednak niedokładności i nieścisłości.  

Dalrymple opowiada o wcześniejszej historii, kiedy diament został uznany jako symbol władzy i suwerenności. Robi to z rozmachem, nawiązując do najstarszych opowieściach o szlachetnych kamieniach, przemierza szlak od Mogołów w Delhi do Persji, gdzie na tronie od 1732 roku zasiadał  Nader Śaha. Siedem lat później najechał on Delhi. Według słów Theo Metcalfe’a, Nadir Śah dowiedział się od kurtyzany Nur Bai, że Muhammad Śah ukrył Koh-i-noora w turbanie, i na pamiątkę ich przyjaźni zaproponował wymianę nakryć głowy. To wówczas kamień miał otrzymać nazwę Koh-i-noor czyli „Góra Światła”. Pod koniec życia Nadir Śah zaczął nosić dwa kamienie na opasce na ramieniu: Koh-i-norra i Rubin Timura. Po wielu krwawych perypetiach kamienie te były tak samo noszone przez Ahmeda Chana Abdalego, który objął tron w Kandaharze i stworzył nowe państwo Afganistan. Przez kolejne siedemdziesiąt lat diament był na jego terenie. W 1813 roku diament trafił do Lahore, gdzie został wymuszony poprzez złamanie zasady gościnności, a potem był noszony przez wielkiego sikhijskiego maharadżę Randźit Singha. Klejnot był w posiadaniu Sikhów przez następne trzydzieści sześć lat. Gdy go nie nosił, ukrywał kamień w pilnie strzeżonym państwowym skarbcu w fortecy Gobindgarth. W 1835 roku Randźit Singh doznał pierwszego udaru, a dwa lata później drugiego, co spowodowało paraliż połowy ciała. W 1838 roku Kompania Wschodnioindyjska przygotowywała plan na wypadek inwazji Rosjan na Afganistan. Po śmierci maharadży klejnot zniknął na jakiś czas. 

Korona Królowej Marii, źródło: wikipedia

Zadanie Anity Anandy było bardziej skomplikowane, ponieważ obejmowało historię kamienia i jego właścicieli od czasu kremacji Randźita Singha w czerwcu 1839 roku. Kluczowy moment nastąpił 10 lat później i dotyczył 10-letniego spadkobiercy Randźita, Dalipa Singha, który urodzony we wrześniu 1838 roku nigdy nie poznał ojca. Jego matka, Dźindan, jako młoda dziewczynka została siedemnastą żoną 55-letniego Randźita Singha. Dalip został uznany przez ojca, a po kilku latach namaszczony na maharadżę Pendżabu 18 września 1843 roku będąc pięcioletnim zaledwie chłopcem. W 1848 roku nowym gubernatorem generalnym został James Andrew Broun-Ramsay, hrabia Dalhousie, który z kolei wyznaczył sir Fredericka Curriego na nowego rezydenta na dworze sikhijskim. Siły brytyjskie pokonały ostatecznie ruch oporu 12 marca 1849 roku. 29 marca 1849 roku podczas publicznej ceremonii dziesięcioletni maharadża Dalip Singh odseparowany od matki i otoczony cudzoziemcami, podpisał formalny dokument kapitulacji, który oddawał Brytyjskiej Kampanii Wschodnioindyjskiej ziemie w Indiach znane jako królestwo Sikhów w Pendżabie. Jednocześnie dokument mówił o przekazaniu słynnego diamentu Koh-i-noor angielskiej królowej.

David Roberts (1796-1864) , The Inauguration of the Great Exhibition: 1 May 1851, Signed and dated1852

Znana jest historia przybycia diamentu do Londynu w 1850 roku, jego ekspozycja na Wielkiej Wystawie w 1851 roku w komnatach Pałacu Kryształowego, który zbudowano w londyńskim Hyde Parku; proces szlifowania; życie księcia-chłopca, który nawrócił się na chrześcijaństwo (1853 roku), przybył do Anglii i stał się ulubieńcem Wiktorii. Królowa zleciła wykonanie diademu, w którego centralnym miejscu znalazł się Koh-i-noor otoczony innymi diamentami. Od tego czasu kamień ten był osadzany w każdej kolejnej brytyjskiej koronie, m.in. z 1911 roku powstałej z okazji koronacji królowej Marii i z 1937 roku przed koronacją królowej Elżbiety. Anand zamyka książkę, patrząc w przyszłość i zastanawiając się, czy Koh-i-noor może wrócić do Iranu, Afganistanu, Pakistanu czy Indii i kto tak właściwie ma rację. W 1947 roku rząd Indii poprosił o zwrot Koh-i-noora. W 1976 roku uczył to samo rząd Pakistanu. Do sprawy powracano m.in. w 1990, 2000 oraz 2002, kiedy to po śmierci królowej matki korona z Koh-i-noorem leżała na jej trumnie w czasie państwowych uroczystości pogrzebowych. Władze Indii ponownie pojęły temat w 2016 roku. Starania odzyskania klejnotu nie przyniosły żadnego efektu. 

The Koh-i-Noor diamond set at the front of the crown made for the Queen Mother Elizabeth, set on her coffin in April 2002. (AP Photo/Alastair Grant)

To pierwsza kompleksowa i autorytatywna historia Koh-i-noor, prawdopodobnie najbardziej znanego i zmitologizowanego klejnotu na świecie. Dobrze napisana i opracowana, zawierająca mnóstwo opowieści dotyczących poszczególnych władców, wojen i dworskich konszachtów. Warto zaznajomić się z wyżej wymienioną pozycją.

William Dalrymple, Anita Anand, Koh-i-Noor. Historia najsłynniejszego diamentu świata, wydawnictwo Noir sur Blanc, wydanie 2018, tytuł oryg.: Koh-i-Noor. The History of the World's Most Infamous Diamond (2017), tłumaczenie: Krzysztof Obłucki, oprawa twarda, stron 268.