Monika Kuhnke, Włodzimierz Kalicki, Uprowadzenie Madonny. Sztuka zagrabiona.

Bardzo dobrze, że powstała właśnie tego rodzaju książka. Wątpię, aby zbyt wielu Polaków, nieinteresujących się historią ani historią sztuki, zdawało sobie sprawę, że większość dzieł utraconych w okresie II wojny światowej nigdy do Polski nie wróciła. Warto również wiedzieć, że są pewne osoby, które od lat zajmują się poszukiwaniem utraconych zasobów. Te dzieła, które udało się odnaleźć przyjmowane są na terenie Polski z honorami i najczęściej z wielkim rozgłosem medialnym. Niewielu jednak z nas wie również, z jakimi to wiązało się kosztami, kompromisami i zabiegami. 

Uprowadzenie Madonny. Sztuka zagrabiona autorstwa Włodzimierza Kalickiego i Moniki Kuhnke dotyczy jedynie historii wybranych dzieł sztuki. Owe opowieści czyta się jednak niejednokrotnie jak fascynujący, trzymający w napięciu kryminał. Trudno czasami uwierzyć, że opisywane wydarzenie miało rzeczywiście miejsce, a nie jest jedynie filmowym wytworem wyobraźni kreatywnego reżysera i scenarzysty. 

Czytelnik poznaje historię zaginionego dzieła, zabiegi jego odzyskania poczynione przez osoby prywatne i z ramienia instytucji państwowych, jak i z drugiej strony: okoliczności powstania i nabycia przez daną osobę. Mamy, więc połączenie formy reportażu z faktami zaczerpniętymi z historii sztuki. Autorzy przedstawiają cynizm niemieckiego okupanta, traktowanie dzieł sztuki jak swoją własność, przywłaszczanie na rzecz państwa niemieckiego. Z drugiej strony poznać można kulisy działalności współczesnych domów aukcyjnych, ukrywanie prawdziwych danych osób, z inicjatywy, których wystawiany jest dzieło sztuki do sprzedaży.

Zniszczeń i rabunku dokonywano nie tylko w imieniu niemieckiego państwa, ale również z dopuszczali się tego zwykli żołnierze. Potem działa te były sprzedawane, dostawały fałszywą nową historię lub przejmowane były przez spadkobierców. We wrześniu 1944 roku plądrowane było Muzeum Narodowe w Warszawie. W zapiskach poczynionych przez dyrektora Stanisława Lorentza przeczytać można między innymi, że 27 września ppor. Meyer zabrał z muzeum cztery obrazy: jeden dla adiutanta, który miał podarować go swojej narzeczonej, a trzy dla siebie na pamiątkę. W 1992 roku dziewięćdziesięcioletni Franz Meyer postanowił zwrócić jeden z nich Warszawie (niewiadomo, co zrobił z pozostałymi). Był to obraz przedstawiający Eneasza wynoszącego swojego ojca z płonącej Troi. Ów adiutant również żył, ale w liście stwierdził, że nie wydawał w okresie wojny żadnego polecenia w związku z obrazem. 

W książce wzmiankowane jest również, że dzięki przedwojennej pracy Edwarda Chwalewika niemieccy historycy sztuki mieli ułatwione zadanie w rabowaniu polskich dóbr kultury. Mimo to, dokonując rekwizycji dzieł sztuki, niejednokrotnie rywalizowali ze sobą albo działali w imię własnych badań. Profesor Dagobert Frey pod koniec 1939 roku zjawił się w Czerwińsku i zabrał ze sobą z drzwi wejściowych południowego bocznego portalu – kołatkę (antabę) datowaną na koniec XII wieku. Napisał nawet na jej temat artykuł. Po wojnie polscy profesorowie próbowali dowiedzieć się, co się z nią stało. Prawdopodobnie do dziś znajduje się w rękach spadkobierców niemieckiego profesora, chyba, że została sprzedana. 

Znaleźć można tu także historię odnalezienia słynnej Żydówki z pomarańczami (1881) Aleksandra Gierymskiego, obrazu, który zaginął z MNW po powstaniu warszawskim w 1944 roku, a wrócił do Polski w lipcu 2011 roku. Mowa jest również o zaginionym obrazie autorstwa Rafaela Santi. Przeczytać można o zaginionych portretach Fryderyka Chopina i jego siostry Izabelli Chopin namalowanych przez Ambrożego Mieroszewskiego. Kuriozalne wydaje się, że portrety te zostały zauważone w filmach wyprodukowanych w NRD, które były puszczane w polskiej telewizji, a mimo, to nie udało ich się odnaleźć.

Autorzy przy okazji pokazują, w jaki sposób ukrywano i ratowano dzieła sztuki. Poznając losy obrazów Batoniego, czytelnik pochłania opowieść o losach obrazów i porcelany w Wilanowie. Z inicjatywy hrabiny Beaty Branickiej pakowano kosztowne obrazy, porcelanę i rzemiosło artystyczne w skrzynie, a następnie znoszono je do najbardziej suchej i przewiewnej części piwnicy pod lewym skrzydłem pałacu. Potem zaufani pracownicy zamurowywali te miejsca, a świeże mury były zamaskowywane. Z kolei obrazy Matejki Bitwa pod Grunwaldem i Kazanie Skargi zostały przewiezione z Warszawy do Lublina. Najpierw wał z obrazami został ukryty w muzeum, a potem owinięty w papę i okręcony drutem został zakopany w skrzyni w drewnianej stodole. Z kolei strzelec Władysław Nowicki we wrześniu 1939 roku zabrał ze Świątyni Diany i ukrył głowę Niobe w piwnicy nieborowskiego pałacu pod pryzmą węgla.

Książka jest niezwykle interesująca. Starannie wydana, z przypisami, z bogatą bazą ilustracyjną archiwalnych dokumentów i fotografii, niewątpliwie przyciąga uwagę i jest fascynującą lekturą. Poznać można losy dzieł sztuki przechowywanych między innymi w MNW, na Wawelu, w Nieborowie, w Puławach, w Łazienkach Królewskich i w Wilanowie. Poznajemy również tych, którzy te dzieła sztuki kupowali, przechowywali, kolekcjonowali, chronili. To rzeczywiście lektura godna uwagi. 

Pocieszające jest to, że tak ważne dla kultury polskiej dzieła zostały odnalezione i mogły wrócić dzięki ludziom dobrej woli oraz formalnym pertraktacjom. Przygnębiające jest to, że lista zaginionych w okresie II wojny światowej dzieł sztuki wciąż jest bardzo długa, szacowana w setkach tysięcy i tak naprawdę nigdy nie doczekamy się jej końcowej weryfikacji. To, co zostało odzyskane, stanowi jedynie kroplę w morzu.

 


Monika Kuhnke, Włodzimierz Kalicki,  Uprowadzenie Madonny. Sztuka zagrabiona, wydawca Agora, wydanie grudzień 2014, oprawa twarda, s. 344.

Włodzimierz Kalicki – z wykształcenia cybernetyk, z zawodu reporter związany od pierwszego numeru z „Gazetą Wyborczą”. Zyskał sławę jako tropiciel dzieł sztuki zagrabionych przez nazistów oraz publikowanych w "Dużym Formacie" felietonów z cyklu „Zdarzyło się dzisiaj”. Autor książek W domu smoka (1998), Powrót do Sulejówka (2002), Ostatni jeniec wielkiej wojny (2002), Zdarzyło się (2014). 
opinia na blogu - Powrót do Sulejówka. opowieść o dworku marszałka Piłsudskiego. wyd. Agora, 2014.

dr Monika Kuhnke – historyk sztuki, prezes Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, od lat 90. zaangażowana w rewindykację do Polski dzieł sztuki i pamiątek historycznych wywiezionych w okresie II wojny światowej; autorka kilkudziesięciu artykułów oraz publikacji dotyczących problematyki strat wojennych. zastępca pełnomocnika ministra spraw zagranicznych do spraw restytucji dóbr kultury.