John Berger, Sposoby widzenia.

 

Sposoby widzenia to książka, która powstała na podstawie cyklu programów telewizyjnych BBC Johna Bergera, za którą odpowiedzialni są także: Sven Blomberg, Chros Fox, Michael Dibb, Richard Hollis. Serial miał być odpowiedzią na serial telewizyjny Cywilizacja Kennetha Clarka (książka w polskiej wersji ukazała się w wydawnictwie Próby w 2022 r. w przekładzie Anny Arno). Autorzy lektury, o której mowa, podjęli próbę rozwinięcia niektórych treści na potrzeby publikacji. Książka składa się z siedmiu esejów opatrzonych szeroką bazą ikonograficzną (czarno-białą). Cztery rozdziały wykorzystują słowa i obrazy, a trzy kolejne - wyłącznie obraz. Eseje zostały poświęcone sposobom widzenia kobiet i różnym aspektom tradycji malarstwa olejnego, ze szczególnym naciskiem i koncentracją na kulturze europejskiej/zachodniej. Dodać trzeba, że tekst jest w całej książce pogrubiony, niewyjustowany, co uważam za trochę szalony pomysł.

Widzenie poprzedza słowa. Prosty przykład: widok osoby ukochanej emanuje ciepłem, widok osoby w żałobie – smutkiem. Widzimy, ale jednocześnie jesteśmy częścią widzialnego świata. Pierwszy esej dotyczy tego, jak bardzo perspektywa danej osoby może się zmienić w zależności od otoczenia i jak reprodukcja sztuki (tzw. fotografia) negatywnie wpływa na zbiorowe doświadczenie oglądania sztuki. Obraz reprodukowany możemy zobaczyć w jakimś albumie, zaznajomić się z nim jeszcze przed możliwością zobaczenia oryginału w muzeum. Oryginał jest reprodukowany przykładowo na pocztówkach, zamieszczany w czasopismach, książkach o sztuce, pokazywany w filmach.. Obrazy stają się popularne dzięki swojej wartości rynkowej, stąd powstaje fałszywa religijność otaczająca dzieła sztuki. Inaczej też w sztuce widziano kobiety, a inna zupełnie była pozycja mężczyzn. Drugi esej mówi więc o męskim spojrzeniu. Kobiety patrzą na siebie, ale jednocześnie są przedmiotem oglądu mężczyzn (akt). Trzeci esej dotyczy mentalności kapitalistycznej z XV i XVI wieku w odniesieniu do malarstwa olejnego i tego, jak sztuka stała się produktem ubocznym konsumpcjonizmu (kolekcjoner, obraz jako towar, tandeta a wolny rynek, gatunki w malarstwie). Ostatni esej odnosi się do reklamy i psychologii konsumpcjonizmu (obraz reklamowy przynależny do chwili podlega ciągłej aktualizacji; związek reklamy z ideologią wolności; odniesienia w reklamie do dzieł sztuki).

Sposoby widzenia oferują nie tylko ideę, ale stanowią zaproszenie do zobaczenia i poznania świata sztuki w odmienny sposób. Momentami jednak wyczuwa się autorytarność i pobłażliwość autora. Związek między komercją, a stale zmieniającym się światem wizualnych przedsięwzięć artystycznych jest niezwykle zróżnicowanym i skomplikowanym tematem. Niemniej eseje nawet po latach pobudzają do refleksji.

 

 

John Berger, Sposoby widzenia, wydawnictwo Aletheia, wydanie 2023, tytuł oryg.: Ways of Seeing (1972), przekład: Mariusz Bryl,  okładka usztywniana ze skrzydełkami, s. 164.