Elżbieta Kowecka, W salonie i w kuchni. Opowieść o życiu i kulturze materialnej pałaców i dworów polskich w XIX wieku.

W salonie i w kuchni autorstwa Elżbiety Koweckiej zostało niedawno wznowione nakładem wydawnictwa Zysk i S-ka. Po raz kolejny książka otrzymała zupełnie nową szatę graficzną. Zgodnie ze swoimi zainteresowaniami przez lata miałam do czynienia ze wszystkimi wydaniami, nawet tym pozbawionym bazy ilustracyjnej. Przedostatnie i właśnie ostatnie wydanie tej książki może rekompensować wcześniejsze doświadczenia. O ile jednak wydanie z 2008 roku otrzymało papier kredowy i stylizowany, brązowo-szary kolor kart stronicowych, o tyle najnowsza książka wydana została na zwykłym, dobrze nam znanym papierze, aczkolwiek w twardej oprawie i w obwolucie oraz szytymi kartkami.

Niewątpliwie jednak książka posiada niezwykłe walory czytelnicze. Nie dość, że opowiada o warstwie społecznej, która w wyniku zawieruchy dziejowej przestała właściwie funkcjonować, to w dodatku napisana jest w sposób przystępny, plastyczny i magnetyzujący. Autorka przenosi czytelnika w świat dziewiętnastowiecznego domostwa, należącego do dobrze sytuowanej rodziny. Skupia się jednak przede wszystkim na dorobku materialnym bez wyróżnień czasowych i regionalnych. Objęła badaniem pokolenia doby stanisławowskiej i doby romantyzmu. Kowecką interesuje życie codzienne, jakie toczyło się wówczas w dworku lub pałacu „lekko, łatwo i przyjemnie”.  Tyle tylko, nasuwa się od razu pytanie, czy rzeczywiście kultura dworu i pałacu była jednolita, tak jak ukazuje to w swojej książce Kowecka. Czy nie ma tu zbyt dużych uproszczeń i uogólnień. Styl życia warstw arystokratycznych i ziemiaństwa był przecież nieco odmienny. Wynikało to nie tylko z zajmowanych pozycji statusu społecznego, ale również koligacji i zasobów finansowych. 

Podstawę źródłową książki stanowią pamiętniki, poradniki gospodarstwa domowego (jak Karoliny Nakwaskiej), rachunki, notatki, korespondencja, listy sprawunków do załatwienia, przepisy kulinarne, spis wyprawy dla córki, literatura piękna i zachowane materialne zabytki przeszłości. W pamiętnikach zachowane zostały, bowiem liczne anegdoty i plotki. Poradniki opowiadały o tym jak powinno być, ale nie zawsze rzeczywiście tak mogło być. Wzmianki o życiu domowych, o kuchni, strojach, balach, zabawach notowały Wirydianna Fiszerowa (Dzieje moje własne i osób postronnych. Wiązanka spraw ciekawych, poważnych i błahych), Ewa Felińska, Henrieta z Działyńskich Błędowska, Sabina Grzegorzewska, Klementyna z Tańskich Hoffmanowa, Natalia Kicka. To między innymi do ich zapisków odwołuje się Elżbieta Kowecka. 

Na kartach książki spotykamy nie tylko właścicieli danej posiadłości i ich dzieci, ale również osób, które z konieczności lub z obowiązku w drodze zarobkowania, mieszkały przy rodzinie. Wyliczyć tu można między innymi służących, guwernantki i guwernerów, kucharzy, kamerdynerów, rezydentów. Autorka zwraca uwagę na wystrój wnętrz mieszkalnych (salonu, sypialni, garderoby, buduaru, jadalni, palarni, biblioteki, kuchni), rodzaje i ustawienie mebli, a także na ubiór, tryb podawania jedzenia, rodzaj potraw w zależności od świąt, organizowanych przyjęć i zabaw dla goszczącego towarzystwa. Wydaje się również, że zebrane przez autorkę formy rozrywki charakterystyczne są bardziej dla warstwy arystokratycznej: bale zwykłe i kostiumowe, wieczorki towarzyskie, herbatki, amatorskie przedstawienia teatralne, żywe obrazy, czytanie romansów i zajmowanie się robótkami. Autorka odwołuje się bowiem do zabaw organizowanych przez Izabellę Czartoryską, Helenę Radziwiłłównę, Teresę Tyszkiewiczową. O typowo męskich zabawach nie wspomina, skutecznie omijając charakterystykę prawdziwego oblicza ówczesnego zamożnego mężczyzny.

Elżbieta Kowecka prezentuje układ wewnętrzny dworu, przeznaczenie i nazwy pomieszczeń, odpowiednie umeblowanie, zapewnienie ogrzewania i oświetlenia. W nikłym wymiarze porusza jednak pojęcia „domu staropolskiego”, a „domu modnego”. Czytelnik poznaje sposoby radzenia sobie z nieczystościami, zapotrzebowaniem w wodę, sposoby prania brudnych ubrań. Kowecka opisuje obowiązki pani domu i ulubione zajęcia w czasie wolnym. Ciekawe są informacje na temat wydatków i planowanego budżetu oraz spisy wypraw wydawanych za mąż córek.

W książce odnaleźć można przypisy, indeks osób, spis ilustracji oraz bogatą bazę ilustracyjną. W salonie i w kuchni to bardzo interesująca pozycja książkowa. Należy jednak pamiętać, że nie we wszystkich szlacheckich dworach ziemiańskich życie toczyło się w tak precyzyjnym i łatwym rytmie. Niejednokrotnie ziemianie musieli liczyć się z kosztami, a pani domu nie miała żadnego czasu wolnego do dyspozycji. Wielbiciele przeszłości i XIX wieku będą jednak zadowoleni ze wznowienia książki.Warto.

Elżbieta Kowecka, W salonie i w kuchni. Opowieść o życiu i kulturze materialnej pałaców i dworów polskich w XIX wieku, wydawnictwo Zysk i S-ka, wydanie IV, 2016, oprawa twarda z obwolutą, stron 340 + wkładka z ilustracjami. (razem 392).

ELŻBIETA KOWECKA (1929-2001), z wykształcenia historyk sztuki, była profesorem w Instytucie Historii Kultury Materialnej (obecnie Instytut Archeologii i Etnologii) PAN. Interesowała się kulturą materialną, życiem codziennym, obyczajami i przedmiotami zaliczanymi często do sztuki użytkowej. Z zamiłowaniem śledziła ich wytwarzanie i użytkowanie. Stąd też badania związane z przemysłem i rzemiosłem ceramicznym, tekstylnym i farbiarstwem.
Opublikowała m.in. książki Farbiarstwo tekstylne na ziemiach polskich (1750-1870) (1963), Wytwórnie i produkcja ceramiki szlachetnej w regionie sandomiersko-kieleckim w XIX w. (1968), W salonie i w kuchni (1984, 1989), Dwór "najrządniejszego w Polszcze magnata" (1991, 1993), Sprzedać! Kupić! Sklepy warszawskie z artykułami domowymi 1830-1870 (1998). Była współautorką Porcelany polskiej (1975, 1983), a także współautorką i redaktorką tomu V Historii kultury materialnej Polski w zarysie (1978) obejmującego lata 1795-1870.